miércoles, 15 de mayo de 2013

UNHA LECCIÓN DE VIDA.


Había unha vez unhas nenas e nenos que xogaban coas súas amigas e amigos na rúa, no campeiro, na praza, na casa …
Eran donos do seu tempo e disfrutaban del xogando ás carreiras, ao peón, á corda, aos xogos de roda, á pelota...


Máis pouco a pouco o tempo foi escapando das mans deles e dos seus maiores, outros leceres foron ocupando as súas vidas infantís. Algúns deixaron de xogar, outros esqueceron os xogos, a outros roubáronlles os campos onde xogaban, algúns quedaron sen rúas porque as ocuparon os coches, moitos deles medraron moi rápido e pensaron que xogar, brincar, correr... era cousa de pequenos, dos máis pequenos e por seren maiores antes de tempo, algúns nenos e nenas imitaron aos adultos e non viviron con intensidade a súa marabillosa infancia.

Esta é a realidade da rapazada da miña xeración. Os meus pais e, sobre todo, as miñas avoas e o meu avó téñenme contado que eles xogaban moito fóra, nos arredores das súas casas, coas súas amigas e amigos.
Eran outros tempos! Antes non tiñamos tantas cousas e había que buscarse a vida para poder pasalo ben. Nós mesmos faciamos os nosos xoguetes: pelotas de trapos vellos, aros de ferro para guiar cun pauiño, bólas de barro, billardas... Agora tedes de todo e non sabedes que facer, aburrídesvos se non tedes á man un móbil ou unha maquiniña desas que tanto vos gustan”.

E creo que teñen algo de razón, ou moita, quen sabe!
Con este traballo tentarei poñer o meu gran de area para recuperar algúns dos xogos tradicionais cos que eles tanto se teñen divertido.

Fixen unha pequena escolma entre os máis populares da rapazada daqueles tempos e así poder contribuír para que non se perdan e volvan aos patios dos colexios, aos parques, ás prazas... onde as nenas e os nenos poidan disfrutar deles coas súas amizades, e ao aire libre que é onde se debe xogar para coidar a nosa saúde e manter san o noso corpo e a nosa mente.

Empezarei polo xogo das bólas. Había moitas modalidades. Escollín OS TRES TOPES por ser sinxelo de aprender.
Xógase cun número limitado de participantes porque, se son moitos, complícase o seu desenrolo.
Cada xogador tira á feito e cada un terá que bater tres veces na bóla do compañeiro, sexan seguidas ou non.
Cando unha bóla recibe o terceiro tope dun mesmo xogador, queda eliminado e ten que darlle a bóla a quen o eliminou.
Cando un xogador lle acerta á bóla dun contrincante, volve tirar. Se quere pode medir cuarta e tirar máis perto.
O xogo remata cando os participantes queiran.


Outro dos xogos máis populares era o da buxaina, peón, nosella... que de moitas maneiras é coñecido na nosa terra.
A buxaina é un xoguete feito con madeira torneada que pode ser de varias clases e leva na punta un cravo de ferro para que vire o mellor posible.
Para bailala hai que enrolarlle unha piola sobre a barriga, habendo varios xeitos de facelo.
O xogo elexido é BAILAR NA MAN. Consiste en facer bailar o peón tirándolle da piola e logo collelo na palma da man, introducíndoo entre o dedo furabolos e o medio. Mantense na cunca da man o maior tempo posible. Ao coller o peón deste xeito comezará a campanear pero cuns movementos axeitados da man ponse dereito, é dicir, “faise durmir”.


Agora tócalle o turno aos xogos da chapa, rollo ou mariola (dependendo do lugar de Galiza no que estemos). Poden participar un número variable de xogadores, dende un só ata seis como máximo.


Xogar á chapa consiste en ir movendo unha pedra plana ou unha pequena lousa, a chapa, por un percorrido que previamente teremos debuxado no chan con xiz ou calquera outra cousa que poida pintar. Ese chan deberá ser duro, de cemento ou terra completamente liso e chan. Dependendo do debuxo da mariola, así xogaremos a un ou outro xogo.
O BONECO é un xogo no que se bota a chapa á casiña número un e sáltase, sen pisar, ata a casa número dous. Continúase percorrendo o resto das casas ata a última, regresando de novo á casa número un, onde se ten que botar fóra a chapa, sen afastala demasiado xa que hai que saír do debuxo saltando e hai que quedar enriba da chapa e todo esto á pata coxa. Cando hai casas dobres ou triples, se poñerá un pé en cada unha ou nas das beiras (se hai tres casiñas xuntas). Logo hai as variantes de sen mover ou de dobres, pero iso xa é para máis avanzados.

En canto aos xogos da pelota, un dos máis populares era PÉS QUIETOS. Todos os participantes do xogo forman unha roda de xeito que estean un pouquiño distantes entre eles. Van pasando a pelota uns aos outros ao chou, tratando de pillar a alguén despistado. Cando a alguén lle cae a pelota corre a pillala mentres o resto escapa. En canto agarra a pelota di: pés quietos, e todos teñen que ficar sen moverse no lugar onde lles cadrou.
O que ten a pelota da tres pasos grandes na dirección do xogador que estea máis preto e lanza a pelota para bater nel, procurando que este non poida collela. Se acerta a darlle, o tocado é o novo pandote e continúa a xogo do mesmo xeito.
Un xogador é eliminado do xogo se é tocado por terceira vez.

E por último imos ver un xogo de grupo para o que non se necesita ningún accesorio: AUGA AO PEIXE. Para poder xogar, os xogadores deben colocarse en dúas ringleiras cara a cara e moi perto uns dos outros. Cada xogador agarra as mans do que ten en fronte. Fórmase así unha canle pola que ten que pasar o peixe.
O peixe é outro xogador que deberá botarse enriba dos brazos das parellas e cando estea colocado, mediante golpiños suaves arriba e abaixo dos brazos dos participantes, vai escorrendo ata percorrer toda a canle. Mentre tanto todos cantan:

Auga ao peixe, que afoga o peixe”


Cando o peixe xa escorregou polos brazos dos primeiros compañeiros, estes sóltanse e colócanse ao final da canle para facela máis longa, formándose así unha cadea continua de parellas por onde o peixe seguirá escorrendo ata que cansen.



Habería moitos máis xogos... coido que estes pódennos valer para tentar recuperar a memoria histórica do lecer dos nosos queridos avós que tan ben o pasaron e con tan pouco, nos tempos difíciles que lles tocou vivir, dándonos a todas e todos nós unha lección de vida.

sábado, 11 de mayo de 2013

HOMENAXE AOS PENEIREIROS DE CHANTADA



Queridos Esperanza e Antonio:

Escribo esta carta porque creo que xa é tempo de que alguén da nosa familia vos faga a homenaxe que tedes ben merecida. Non me estou referindo á vosa tarefa como pais que tal difícil foi para sacar adiante unha familia con once fillos na aldea de Chantada, se non á vosa contribución á loita polas liberdades do noso país en tempos da posguerra.

Esta fin de semana fomos xantar a casa da avoa Olga, coma sempre, e eu saquei o tema porque tiña que facer un traballo de investigación sobre a memoria histórica de Galiza e lembrei que ela tiña falado nalgunha ocasión dos fuxidos.

Cando sentamos á mesa empezou a falar das vosas ideas de esquerdas, tan importantes para a familia, e do voso compromiso coa xente de Paderne, Irixoa, Chantada, Belouzás... que andaba escapada polos montes, as covas da volta, na ribeira da Ría de Betanzos ou río arriba, polo Mandeo.

Quixen saber máis detalles sobre o tema e, entre prato e prato, contounos como varios veciños e veciñas da vosa aldea estabades a levarlles comida e roupa ao monte aos fuxidos e mesmo lles axudabades a esconderse. Segundo a avoa comentou, dis que baldeiráchedes o pozo negro do porín da vosa casa para agochar alí a uns homes. Sei que os buscaba a Garda Civil porque alguén os tiña denunciado.

En todas as aldeas había persoas que non querían ben a algún veciño e que estaban enenistados por un pleito de terras ou por problemas de herdanzas que nada tiñan que ver coa política e aproveitaban a ocasión para denuncialos na Casa Cuartel, acusándoos de roxos. Unha denuncia chegaba para que os meteran na cadea e, moitas veces , para que os condenaran a morte. Outras veces eran os propios curas os que denunciaban aos seus feligreses porque non ían á igrexa ou estaban casados polo civil. Así foi como morreron moitas persoas, os paseados. Os gardas ían por eles e aparecían mortos nas beiras dos camiños, na praia ou ao pé das igrexas.

Acordádesvos cando iades a Betanzos, cas do irmán do bisavó, dono da serraría, levar comida e algúns cartos para que el llos dera a outra xente escapada? Del ninguén sospeitaría xa que tiña unha boa posición social e de todos era sabido o seu apoio ao réxime franquista, o que non lle impediu ser quen de axudar e salvarlle a vida a varias persoas da familia e da súa aldea, aínda que foran do outro bando, como así se dicía.

Cando chegamos á sobremesa, avoa comentou que cando rematou a guerra, a xente que loitou cos republicanos, e que daquela estaba na cadea (como era o caso dalgún dos nosos familiares), soltárona e voltou ás súas casas. Outros combatentes entregáronse pero houbo uns cantos que xa antes de empezar a guerra civil, fixeran a guerra de guerriñas e non pertencían ao exército da república e tiveron que esconderse en lugares que coñecían ben ou nas casas de xente comprometida coma vós porque a Garda Civil andaba na súa percura por ser antimonárquicos ou pertencer aos partidos das esquerdas. Convertíronse en fuxidos e estiveron varios anos sobrevivindo á marxe da lei, separados das súas familias, agardando a chegada dunha axuda internacional contra o réxime do dictador, axuda que nunca chegou. Algúns conseguiron fuxir a Francia ou ás Américas e outros foron apresados, torturados e asasinados pero a meirande parte loitou ata a morte, en condicións moi difíciles, por unha causa perdida.

Cando rematamos o xantar, todos estabamos impresionados polo que viñamos de escoitar. Quedamos abraiados pola vosa valentía en tempos tan duros e difíciles. Díxenlle á miña avoa que tiña que contarnos máis cousas da vosa vida para coñecervos mellor e poder aprender do voso exemplo. Prometeunos que así o faría.

Vós non chegáchedes a coñecerme. Son Esperanza, a filla maior do voso neto Anxo, o de Olguita. Quero que saibades que estou moi fachendosa de levar o nome da miña bisavoa e gustaríame parecerme a ela no afán de compromiso e loita pola xustiza e liberdade.

Dende estas liñas recibide a miña homenaxe onde quera que esteades.

A vosa bisneta que nos vos esquece,

Esperanza.

domingo, 5 de mayo de 2013

O MAIO QUE EU QUERO


A Festa dos Maios é a que máis me gustaba celebrar na escola. Todas as nenas e nenos estabamos desexando que chegara o mes de maio para preparar as cancións que xa aprendéramos nos anos anteriores e, ao mellor algunha nova, para cantalas aos maios.

Dous días antes levabamos para casa unha notiña onde se anunciaba ás familias que había que levar á escola flores, verde (tulla ou camelia), fiuncho, xesta... e, se non tiñas nada diso, mesmo podías levar laranxas, limóns ou ovos cocidos para adornar os maios que iamos preparar entre todo o alumnado do centro.


A víspera pola tarde un grupo de profesoras e profesores quedaban na escola para forrar os maios co verde e deseñar a alfombra que iamos preparar entre todas e todos, alumnado e profesorado do centro. Mesmo a conserxe ou a administrativa tamén participaban, axudando no que podían. 

Ao día seguinte cada nena e neno, xunta coa súa titoría, espetaba unha flor no maio e axudaba a facer a alfombra floral situada no medio do patio de lecer, lugar onde se ían colocar os maios para ser cantados.

O tempo de colocarnos arredor no patio agardando a que chegaran os maios en procesión era algo máxico. Mentres soaba o poema de Curros Enríquez, interpretado por Luis Emilio Batallán, nenas e nenos de Educación Infantil e dos distintos ciclos de Primaria levaban cadanseu maio e colocábano no medio do patio, sobre a alfombra. Entón chegaba o momento de cantar aos maios, nun gran coro, disfrutando da chegada da primavera.


Manuel Curros Enríquez
O MAlO
Aquí ven o maio
de frores cuberto...
puxéronse á porta
cantándome os nenos;
i os puchos furados
pra min estendendo,
pedíronme crocas
dos meus castiñeiros.

Pasai, rapaciños,
calados e quedos,
que o que é polo de hoxe
que darvos non teño.
Eu sónvo-lo probe
do pobo galego:
¡Pra min non hai maio,
pra min sempre é inverno!...

Cando eu me atopare
de donos liberto
i o pan non me quiten
trabucos e préstemos,
e como os do abade
frorezan meus eidos,
chegado habrá estonces
o maio que eu quero.

¿Queredes castañas
dos meus castiñeiros?...
Cantádeme un maio
sin bruxas nin demos;
un maio sin segas,
usuras nin preitos,
sin quintas, nin portas,
nin foros, nin cregos.






Era a miña festa favorita porque nela participabamos todas e todos: traendo flores, adornando e cantándolle aos maios. Unha festa cooperativa, baseada na igualdade e chea de ledicia.


Estas experiencias que vivín no CEIP Recimil non estiveron presentes dende os primeiros anos de escolarización. Foi cando ía nos cursos baixos de Primaria cando parte do profesorado propuxo recuperar esta festa que estaba perdida na meirande parte dos colexios de Ferrolterra e mesmo nas rúas e prazas das vilas e pobos da comarca.



 Asociacións Culturais e de Veciños, Concellos, ANPAS dos centros e Profesorado quixeron renacer a tradición dos maios como parte integrante da nosa cultura galega.


Todos os pobos sentiron ao longo da súa historia grande admiración polo renacer do mundo vexetal co final do inverno e o comezo da primavera, do bo tempo, cando xermolan a maioría das prantas.


Galiza non foi un caso illado. Ata ben entrado o século XX en moitas das súas comarcas celebrábanse de diferentes formas, pero coincidindo no fundamental, unha serie de manifestacións folklóricas, agrarias e lúdicas, co fin de festexar a chegada da estación, o que supoñía que coas novas colleitas da terra íase poñer fin á fame e ao frío dos meses do inverno.

Todas estas manifestacións pertencen ao denominado "Ciclo de Maio", tempo comprendido entre mediados de abril e mediados do citado mes. Son os restos de antigos cultos agrarios ou de fecundidade, de procedencia moi diversa e de distintas épocas que poden abarcar desde o Paleolítico ata a Idade Media. Non son manifestacións exclusivas de Galiza pois se localizan noutras comunidades, variando tan só o día ou algúns elementos, pero conservando sempre o esencial que é o propiciar unha abundante colleita e festexar o comezo do bo tempo.

A Igrexa tratou de adaptar algunhas destas manifestacións ao espírito cristián, de forma que as xentes chegasen a esquecer o seu primitivo significado. Dous claros exemplos poden ser o adicar maio -mes das flores- á Virxe María, e o día 3 á festividade da Invención da Santa Cruz.

Nas décadas dos corenta, cincuenta e sesenta, cando a dictadura franquista estaba no seu momento máis forte e poderoso, coaligada coa Igrexa Católica, estas prácticas relixiosas prevaleceron, deixando de lado as celebracións do Maios co seu significado primitivo.

Na actualidade é a festa dos maios, co espíritu de Curros, o que queremos recuperar, como símbolo de renacemento, futuro e liberdade.


Os "MAIOS" son a manifestación máis vistosa de todas as que se celebran durante o "Ciclo de Maio". Hai dous tipos moi diferentes de maios:


  • Os humanos, cando é unha nena ou un neno o que se disfraza de maio, cubrindo as súas roupas con follas, ramas e flores. 






  • Os figurativos, cando o maio non é máis que unha figura feita con paus e recuberta con musgo, fiuncho, xesta, etc., e adornado con flores, laranxas, ovos, etc. Os tradicionais son sempre cónicos ou piramidais. A súa forma recorda a dunha árbore que, case seguro, foi a súa orixe.


Esta diferenza tamén se manifesta no contido das coplas, pois mentres que unhas son máis poéticas e cantan as excelencias do bo tempo, outras son máis agresivas, críticas e, ás veces, fan alusións ás flores e á primavera.

Este mes de maio 

é o mes das flores 
cando os paxariños 
ven ós seus amores.


Señoras e señores 

poñan atención 
que imos falar 
do Sr. Gobernador.

Nin é alto, nin é baixo, 
nin é malo, nin é bó, 
parece un reló parado 
dentro da Diputación.



Desde este traballo quero reivindicar a celebración da Festa dos Maios, co seu espíritu de cooperación, igualdade e creatividade, soa súa visión crítica e de liberdade, valores que deben estar presentes na nosa vida e que, dalgún xeito, están simbolizados nos MAIOS.